مقاله ای کوتاه از مباحث اسم آلت در مباحث علم صرف

مطلب اول : شرط افعال مشتق منه در اسم آلت

از افعالی میتوان اسم آلت مشتق کرد که علاجیة باشند ، یعنی : افعالی باشند که صادر شدن آنها نیاز به عضوی از اعضای ظاهری بدن داشته باشند نظیر فعل ضرب ، قتل ، کسر ، و... بر خلاف افعالی مانند : بخل ، حسد ، حبّ و بغض و..

مطلب دوم  : اوزان اسم آلت در کلام 

در اوزان اسم آلت اختلاف شده است :

 قول اول : اکثر صرفیون اوزان او را  تا سه وزن شمرده اند : مفعال و مفعلة و مفعل ، لکن طبق همین قول اختلاف شده است که آیا هر سه وزن در عرب اصالت دارند یا خیر ؟ ظاهر عبارت بعضی مثل تفتازانی در شرح تصریف آن است که هر سه وزن اصالت دارند لکن بعضی دیگر مثل سید عبدالله بن محمد ( معروف به نقره کار ، شارح کتاب شافیة ) قائل است که اصل در اسم آلت وزن مفعال است ، و دو وزن دیگر ( مفعل و مفعلة ) گویا مشتق از وزن مفعال است ، توضیح : مِفعل همان مفعال است لکن به حذف الف آن ، و مِفعلة هم همان مفعال است لکن به حذف الف و بدل آمدن تاء در آخر آن ، وبعضی دیگر مثل سیبویه قائلند که وزن اصلی در اسم آلت : مفعل و مفعلة است ، و وزن مفعال در کلام عرب اصل نیست  . ( نکته : ظاهراً اصل در کلام سیبویه غیر اصلی است که در کلام نقره کار است ؛ چرا که لعلّ در قول سیبویه مراد از اصل : کثرت استعمال باشد لکن در کلام نقره کار به معنای حالت اولیه  ، و لذا شاید بین این دو قول منافاتی نباشد )

قول دوم : بعضی از نحاة مثل صاحب مراح الارواح قائلند که أوزان اسم آلت دو تا است : مفعل و مفعال (  البته در اکثر نسخ این کتاب ) ، واصل در اسم آلت را هم وزن مفعل دانسته است نه مفعال ( نکته : لعلّ این اصل هم به معنای کثرت استعمال باشد ) .

قول سوم : بعض دیگر از نحاة قائلند که : اوزان اسم آلت چهار تا است : مفعال و مفعل و مفعلة و مُفعُل ، لکن مشهور گفته اند که کلماتی که بر وزن مُفعُل آمده اند أولا مشتق نیستند و ثانیا خود آلتند نه اینکه اسم آلت باشند . راجع الی شرح التصریف للتفتازانی .

مطلب دوم :  سماعی بودن یا قیاسی بودن اوزان اسم آلت

در این بحث هم اختلافاتی وجود دارد :

قول اول : ظاهر عبارات اکثر صرفیون ( که در رأس آنها ابن حاجب است ) : وزن مفعال و مفعل قیاسی است بر خلاف وزن مفعلة ؛ لأنه سماعی .  ( کتبی نظیر : شرح تصریف ، کتاب مجموعة الشافیة : شرح چاربردی و شرح ابن جماعة بر چاربردی ، شرح نقره کار بر شافیة و.. تصریح به این مطلب کرده اند ، و همان طور که گفته شد صاحب مراح الارواح از وزن مفعلة یادی نکرده است ، ولذا بعضی در وجه آن گفته اند که چون سماعی بوده است و کم استعمال ، مصنف کتاب از او یادی نکرده است )

قول دوم : بعضی از صرفیون نظیر صاحب کتاب شرح نظام بر قائلند که هر سه وزن اسم آلت قیاسی است لکن نه به آن معنای قیاسی¬ای که مشهور و متبادر است ( یعنی به این معنا که از هر فعلی خواستیم میتوانیم یکی از این اوزان اسم آلت را مشتق کنیم ) ، بلکه معنای قیاسی بودن اوزان اسم آلت بدین معناست که : اگر شما وزنی از این اوزن را مشاهده کردید ( در کلام عرب ) که در ضمن مادة¬¬ای از فعلی مشتق شده است نظیر مفتاح از فتحتُ ، استعمال و اطلاق این مفتاح منحصر به آن اسم آلتی که اولین بار به خاطر او اسم آلت ساخته شده است ، بلکه هر آن وسیله ای که مفتاحیت برای فتح بر آن صدق کند ، شما میتوانید این وزن مفتاح را بر او اطلاق کنید . لذا به وسیله و آلتِ ضرب و زدن نمیتوانیم مضربة بگوئیم ؛ چرا که اصلا استعمال اولیه¬ای در کلام عرب وجود ندارد که از ضرب بر وزن مفعلة اسم آلت ساخته باشند ، بر خلاف نظیر خود لفظ مفتاح . ( به عبارة أخری : معنی القیاسی فی اوزان اسم الآلة : هی صحة اطلاق هذا الاسم علی کلّ معنی یناسب معه )

مدرسه ابا جعفر الباقر علیه السلام (حسن مرزانی)